گیاهپزشکی
آسیب‌شناسی گیاهی (به انگلیسی: Plant Pathology) بیماری‌شناسی گیاهی (به انگلیسی: Phytopathology) یا گیاهپزشکی شاخه‌ای از علوم مرتبط با کشاورزی است که به دنبال گردآوری دانش و اطلاعات مربوط به عوامل آسیب‌رسان گیاهی در دو بخش بیماریهای گیاهی و آفات گیاهی (حشرات) و تشخیص و شناسایی و مدیریت یا کنترل آنها می‌پردازد.
برابرنهاد انگلیسی گیاهپزشکی Plant protection و در برخی منابع Plant Medicine نیز بکار می‌رود. پیش از این در ایران با نام حفظ نباتات نیز شناخته می‌شد و سازمانی نیز با همین نام وجود داشت. در سال ۱۳۰۰ برای اولین بار در مدرسه فلاحت مظفری (دانشکده کشاورزی کرج) دانشکده کشاورزی کرج قدیمی ترین و وسیع ترین دانشکده دانشگاه تهران است که به جهت وجود طبیعت با وسعت بسیار بالا زیبایی خاصی به این دانشکده عطا کرده به گونه ای که در بین دانشکده‌های دانشگاه تهران با نام بهشت پردیس دانشگاه تهران مشهور است.
وجود باِغ گیاه‌شناسی با چند صد گونه گیاهی نایاب و موزه جانورشناسی و کاخ سلیمانیه و هم چنین گروه‌ها و رشته‌های مختلف در زمینه کشاورزی و منابع طبیعی و محیط زیست در این دانشکده اهمیت و اعتبار خاصی به این دانشکده بخشیده است. لازم به ذکر استه که رتبه‌بندی جهانی این دانشکده بین سایر دانشکده‌های جهان بسیار خوب بوده و سالانه دانشجویان نخبه فراوانی از این دانشکده فارغ‌التحصیل می‌شوند و بعضا برای فرصت‌های مطالعاتی در کشورهای پیشرفته اقدام می‌کنند. این رشته توسط دکتر فرشید ارائه گردید. این شاخه از کشاورزی خود شامل سه بخش حشره‌شناسی کشاورزی، بیماری‌شناسی گیاهی و دانش‌های علفهای هرز میباشد که به ترتیب به‌طور تخصصی مسائل مربوط به آفات، بیماری‌ها و علفهای هرز را مطالعه می‌نمایند. زندگی بشر وابسته به گیاه و سلامتی آنها میباشد. حدود ۹۰ درصد غذای انسان را گیاهان تشکیل می‌دهند. ۸۵ درصد غذای انسان از ۱۰ گونه برنج و گندم به دست می‌آید.
سلامت و بهبود رشد گیاهان در درجه اول مورد توجه کسانی است که به کاشت گیاهان، تهیه و توزیع فراورده‌های گیاهی اشتغال دارند. میزان رشد و باروری گیاهان به فراهم بودن آب و مواد غذایی در خاک و تأمین محدوده‌هایی از شرایط مناسب جوی مانند حرارت، رطوبت و نور بستگی دارد. هر عاملی که سلامت گیاهان را به مخاطره اندازد، ممکن است در میزان رشد و باروری آنها تأثیر منفی بگذارد و از ارزش آنها و فراورده‌هایشان بکاهد.
بیماری‌ها و آفات گیاهی و علفهای هرز از جمله عوامل زنده و بیماریهای فیزیولوژیک که ناشی از کمبود مواد مورد نیاز گیاه و خسارات ناشی از شرایط جوی نامناسب عمده‌ترین عوامل تقلیل محصول یا نابودی گیاهان بشمار می‌روند.
گیاهان از بیماری‌هایی آسیب می‌بینند که عوامل آنها به عوامل بیماری‌ها در انسان و جانوران شباهت دارند گرچه احساس درد و ناراحتی در گیاهان در اثر بیماری‌ها از نظر انسان مکتوم است، لیکن نحوه ایجاد و توسعه بیماری در گیاهان و حیوانات تقریباً مشابه بوده و معمولاً به همان اندازه پیچیده و بغرنج است.
آفات گیاهی نیز مشتمل بررده بند پایان می‌باشند که مهم‌ترین آفات گیاهی که حشرات می‌باشند در این رده قرار دارند و بعد از آنها کنه‌ها و سایر بندپایان به گیاهان خسارت وارد می‌سازند. بعضی از مهره‌داران نیز مانند جوندگانی مثل موش‌ها و خرگوش‌ها نیز جزء آفات گیاهی به شمار می‌آیند.
رشتهٔ گیاهپزشکی
رشته گیاهپزشکی در ارتباط با آفات و بیماریهای گیاهی است.و در دوره ارشد به دو زیر شاخه بیماری شناسی و حشره شناسی تقسیم خواهد شد.این رشته به جهت اطلاعات گسترده و مطالب علمی و تخصصی زیاد خصوصا در علم بیماری شناسی بسیار سخت و پیچیده است ویک گیاهپزشک موفق از تونایی‌های بالایی برخوردار است. از آنجایی که علم گیاهپزشکی و بیماری‌شناسی با انبوهی از چندین جلد کتاب با محتوای اسم‌های لاتین علمی و سیکل زیستی بیماری‌زا و علائم بیماری مرتبط بوده و برای کنترل آنها نیز استفاده از سموم حکم دارو برای گیاه را دارد و یک گیاهپزشک میبایستی همزمان به تمام این مطالب مسلط باشد.در نتیجه علاوه بر مهارت‌های لازم برای کارهای عملی و آزمایشگاهی حافظه قوی و استدلال قوی از فاکتور ضروری دانش آموختگان این رشته است.
شگردها و تست‌های مختلف آزمایشگاهی مربوط به شناخت بیماری‌ها و تشخیص آنها بسیار پیچیده تر از آفات و حشرات میباشد. چراکه مطالعات و آزمایش‌های مربوطه همگی بر روی جاندارانی است که با چشم غیر مسلح قابل رویت نیستند و میکروسکوپی هستند.علم بیماری شناسی نیز اهمیت ویژه ای در فیلد انسانی به منظور تولید دارو از طریق پروکاریوت‌ها و باکتری‌های مفید و قارچ‌های مخمری و... دارد و ارتباطی تنگانگ با شاخه‌های انسانی دارد. در سایر کشورها نیز مطالعاتی بین رشته ای در رشته‌های بیماریهای انسانی و گیاهی انجام شده و افراد علاقه‌مند و متخصص در علم بیماری میتوانند روی شاخه‌های انسانی فعالیت خود را ادامه دهند. از جمله تولید آنتی‌بیوتیک تولید دارو برای بیماریهای سرطان و حتی فعالیت روی عوامل بیماری‌زای انسانی (مانند قارچی ،ویروسی و باکتریای)
ثئوفراستوس دانشمند و فیلسوف یونانی اولین مطالعات و نوشته‌ها را در مورد بیماریهای گیاهی دارد. در مورد تحقیقات اولیه در مورد بیماری شناسی گیاهی میتوان ب آزمایش تیلت فرانسوی ۱۷۷۵ اشاره کرد که هاگ‌های سیاه‌رنگ خوشه‌های آلوده به سیاهک پنهان گندم را روی دانه‌های سالم گندم پاشید و سپس آنها را کاشت و ملاحظه کرد که خوشه‌های جدید نیز آلودگی نشان دادند.
اولین گیاه‌پزشکان در ۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌زیسته‌اند، به عنوان مثال ثئوفراستوس با آن که نظریات آنان بسیار ابتدایی بود ولی سنگ بنایی برای پژوهش‌های آینده شد. با کشف میکروسکوپ توسط وان لیون هوک تحولی در علم بیماری‌شناسی گیاهی روی داد. با هر بار تلفات مردم از گرسنگی بعلت خسارت دیدن محصولات آنها این علم اهمیت خود را بیشتر آشکار می‌کرد و بعد از فاجعهٔ قحطی سیب‌زمینی در ایرلند که ناشی از یک بیماری گیاهی مهلک بود و منجر به مرگ یک میلیون نفر و آوارگی ۱٫۵ میلیون نفر دیگر شد علم گیاهپزشکی بیش از پیش محبوب گشت و دانشمندان زیادی در جهان در این رشته کار کردند.
کارشناسان این رشته در ایران در وزارت جهاد کشاورزی تحت نظر سازمان حفظ نباتات مشغول به کار می‌باشند. مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین مراکز پژوهشی در کشور به‌طور تخصصی در زمینه شاخه‌های مختلف گیاهپزشکی شامل حشره‌شناسی، قارچ‌شناسی، ویروس‌شناسی، باکتری‌شناسی، نشانه‌شناسی، جانورشناسی، بیماری‌شناسی، علفهای هرز و آفت‌کش‌ها فعالیت می‌نماید.
گیاهپزشکی در کارشناسی ارشد به دو رشته حشره‌شناسی و بیماری‌شناسی تقسیم می‌شود. رشته حشره‌شناسی بسیار گسترده‌تر است چرا که بیشترین جمعیت جانداران را حشرات دارند.
علم گیاه پزشکی در زمینهٔ علومی مانند زیست‌فناوری پزشکی و علوم یاخته‌ای نیز فعالیت دارد. برای مثال تولید انسولین در درختان به به‌کارگیریِ باکتری مولد غده در درختان نشان از کاربرد این علم در زمینه بیوتکنولوژی میباشد.
همچنین مطالعه قارچ‌ها از جمله قارچ‌های فرصت‌طلب که در جانوران و گیاهان ایجاد بیماری می‌کند نشان از اهمیت این دانش دارد. اکنون در ایران پروفسور غلامحسین شهیدی به واسطه خدماتی که در زمینه پیشبرد این علم در ایران انجام داده به عنوان چهره مطرح این علم شناخته می‌شود. [1]
دسته‌بندی‌های بیماریهای گیاهی
همه گیاهان به بیماریهای گوناگونی مبتلا می‌شوند و دسته‌بندی آنها امری ضروری میباشد که به چندین روش این کار صورت می‌گیرد:
الف. بر اساس علائم بیماری‌زا
- پوسیدگی ریشه
- پژمردگی Wilt
- لکه‌برگی یا Leaf spoot
- شانکر Chanker
- آتشک
- لکه سیاه Scab
- مینای زرد
- ویروس موزائیک تنباکو
- زنگار (قارچ)
- سیاهک (بیماری)
- زغالک
ب. بر اساس اندام گیاهی آلوده
- بیماریهای پوسیدگی ریشه
- بیماریهای ساقه
- بیماریهای برگی
- بیماریهای میوه Fruit Disease
پ. بر اساس نوع گیاه آلوده
- بیماری گیاهان زراعی
- بیماری درختان میوه
- بیماری گیاهان چمنی
- بیماری سبزیجات
- بیماری درختان جنگلی
- بیماری گیاهان زینتی
ت. بر اساس نوع عامل بیماری‌زا
- بیماریهای ناشی از قارچ‌ها
- بیماریهای ناشی از پروکاریوت‌ها
- بیماریهای ناشی از ویروس‌ها و ویروئیدها
- بیماریهای ناشی از کرم‌های لوله‌ای
- بیماریهای ناشی از تک‌یاختگان آغازی
- بیماریهای ناشی از گیاهان انگل‌دار
ث. بر اساس عوامل غیر زنده
- سرما یا گرما
- کمبود یا بیشبودِ رطوبت
- کمبود و بیشبود نور
- نبودِ اکسیژن
- کمبود عناصر غذایی
- اسیدی یا قلیایی بودن خاک
- مسمومیت ناشی از مواد معدنی
مثالهایی از بیماریهای گیاهی
- بیماری پوسیدگی فوزاریومی
- بیماری ناخنک
- جرب معمولی سیب زمینی
- زنگ زرد گندم
- زنگ سیاه گندم
- زنگ قهوه ای گندم
- سیاهک آشکار گندم
- سیاهک پنهان گندم
- سیاهک پاکوتاه گندم
- سیاهک برگی گندم
- سفیدک سطحی گندم
- پوسیدگی خوشه یا بلایت گندم
- لکه سفید برگ گندم
- خوشه صمغی
- بوته‌میری جالیز
- بلاست برنج
- شیت بلایت برنج
- سفیدک سطحی چغندر
- سفیدک داخلی چغندر
- لکه گرد برگ چغندر
- زنگ چغندر
- پوسیدگی بنفش چغندر
- پوسیدگی فیوزاریم
- نماتد چغندر
- ویروس پیچیدگی برگ چغندر
- سفیدک داخلی تنباکو
- ویروس موزاییک تنباکو
- ساقه سیاه تنباکو
- پژمردگی ورتیسلیم پنبه
- باکتری ساقه سیاه پنبه
- بوته میری پنبه
- سفیدک داخلی یونجه
- لکه قهوه‌ای یونجه
- لکه آجری برگ چغندر
- سفیدک سطحی یونجه و شبدر
- ویروس موزاییک یونجه
- لکه سیاه شیدر
- سفیدک داخلی آفتابگردان
- زنگ آفتابگردان
- پوسیدگی طبق آفتابگردان
- بوته میری آفتابگردان
- سفیدک داخلی سویا
- لکه ارغوانی سویا
- بوته میری سویا
- ویروس موزاییک سویا
- بوته میری سیب‌زمینی
- سفیدک داخلی سیب‌زمینی
- لکه موجی سیب‌زمینی
- ویروس X سیب‌زمینی
- ویروس Y سیب‌زمینی
- آتشک سیب و گلابی (عامل بیماری Erwinia amylovora)
- سپتوریوز گندم (Zymoseptoria tritici)
- فوزاریوم سنبله گندم (Fusarium head blight)
- سیاهک ذرت
- سرطان مو
- نماتد ریشه گرهی گوجه‌فرنگی (Meloidogyne javanica)
پیوند به بیرون
تاریخچه گیاه‌شناسی | |||||||||||
| زیررشتهها |
| ||||||||||
| گروههای گیاه | |||||||||||
| |||||||||||
|
| ||||||||||
| رشد گیاه و طرز رشد |
| ||||||||||
زادآوری
|
| ||||||||||
| آرایهشناسی گیاهی |
| ||||||||||
| عملی | |||||||||||
|
| ||||||||||
| |||||||||||
- «معرفی رشته گیاه پزشکی». مجله آموزشی الفبا. ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۰. دریافت‌شده در ۲۰ خرداد ۱۴۰۰.